جمهوری اسلامی ایران بیش از چهار دهه است که میزبان پناهندگان افغان بوده است. این میزبانی به دلیل پیوندهای فرهنگی مشترک، مرز 900 کیلومتری مشترک با افغانستان و درگیری‌های مداوم در این کشور شکل گرفته است. بر اساس تخمین‌ها، تا سال 2025، ایران میزبان حدود 5 تا 8 میلیون نفر از اتباع افغانستانی است. از این تعداد، حدود 761,000 نفر دارای کارت آمایش (اجازه اقامت موقت)، 360,000 نفر دارای گذرنامه، 270,000 نفر دارای مجوز اقامت و 2.6 میلیون نفر از طریق سرشماری دولتی ثبت شده‌اند. با این حال، تعداد قابل توجهی از این افراد فاقد مدارک قانونی هستند. ایران برای مدیریت چالش‌های ناشی از این جمعیت بزرگ، برنامه‌ای جامع با تمرکز بر مقررات قانونی، بازگشت داوطلبانه و همکاری منطقه‌ای طراحی و اجرا کرده است .
اجرای تدریجی و غیر ناگهانی
برنامه سازماندهی پناهندگان افغان در ایران یک اقدام ناگهانی و واکنشی نبود، بلکه طرحی برنامه‌ریزی‌شده بود که طی حدود یک سال توسعه یافت. دولت ایران روز 15تیر ماه سال جاری را به عنوان مهلت قانونی برای اتباع افغان فاقد مدارک تعیین کرد تا وضعیت خود را قانونی کنند یا کشور را ترک کنند. این مهلت با زمان کافی برای آمادگی همراه بود. این جدول زمانی بخشی از استراتژی گسترده‌تری بود که از سال 2024 آغاز شد و اجرای آن به صورت تدریجی و ساختارمند پیش رفت. تأسیس سازمان ملی مهاجرت (NOM) در دو سال پیش، که جایگزین اداره امور اتباع و مهاجرین خارجی (BAFIA) شد، نشان‌دهنده تأکید بر برنامه‌ریزی بلندمدت است. این رویکرد تدریجی در مقابل تغییرات ناگهانی سیاست در دیگر حوزه‌ها قرار دارد و به افراد مرتبط امکان پیش‌بینی و سازگاری با تغییرات را می‌دهد.
تمایز بین مهاجرت قانونی و غیرقانونی
یکی از پایه‌های اصلی برنامه ایران، ایجاد تمایز روشن بین مهاجرت قانونی و غیرقانونی است. این طرح بر مهاجران فاقد مدارک که بدون مجوز وارد ایران شده‌اند تمرکز دارد، در حالی که از افرادی که وضعیت قانونی دارند، مانند دارندگان کارت آمایش یا مجوز اقامت، حمایت می‌کند. بر اساس گزارش‌های دولتی، تا اواخر سال گذشته حدود 2.7 میلیون نفر از اتباع افغانستان ثبت شده‌اند، اما تخمین زده می‌شود که 2 تا 4 میلیون نفر فاقد مدارک باشند . ایران با تمرکز بر مهاجرت غیرقانونی، قصد دارد فشار بر خدمات عمومی مانند بهداشت، آموزش و اشتغال را کاهش دهد، خدماتی که به دلیل حضور جمعیت بزرگ فاقد مدارک تحت فشار قرار گرفته‌اند. این تمایز تضمین می‌کند که ساکنان قانونی، چه ایرانی و چه افغانستانی، بتوانند بدون بار اضافی به منابع دسترسی داشته باشند، که با اصول عدالت اجتماعی و مدیریت منابع هم‌راستاست.
تأکید بر بازگشت داوطلبانه و مشوق‌های انسانی
بیش از 80 درصد بازگشت‌های اتباع افغانستان از ایران به صورت داوطلبانه بوده و با مشوق‌های انسانی مانند تأمین حمل‌ونقل، غذا و کمک‌های اساسی همراه شده است. بیانیه‌های رسمی، از جمله سخنان معاون اول رئیس‌جمهور، بر تعهد دولت ایران به تسهیل بازگشت‌های آبرومندانه از طریق یک سیستم هماهنگ تأکید دارد.
هماهنگی دیپلماتیک با افغانستان
اجرای این برنامه با تلاش‌های دیپلماتیک بین ایران و افغانستان همراه بوده است. چندین دور مذاکره برگزار شده تا اطمینان حاصل شود که روند بازگشت، زیرساخت‌های شکننده افغانستان را تحت فشار قرار ندهد. اگرچه توافقات دوجانبه خاص برای سال 2025 به طور گسترده مستند نشده‌اند، این هماهنگی نشان‌دهنده تعهد مشترک به ثبات منطقه‌ای است. استراتژی راه‌حل‌ها برای پناهندگان افغان (SSAR)، که یک چارچوب چندجانبه با مشارکت ایران، افغانستان و پاکستان است، بستری منطقه‌ای برای این تلاش‌ها فراهم می‌کند. تعامل ایران با افغانستان برای حصول اطمینان از اینکه بازگشت‌کنندگان با حمایت کافی مواجه شوند، به چالش‌های اقتصادی و انسانی در افغانستان توجه دارد، جایی که بر اساس گزارش اخیر UNDP، 70 درصد جمعیت در سطح حداقل معیشتی زندگی می‌کنند.
تسهیل مرحله‌ای و تمدید مهلت‌ها
برای کاهش تأثیر بر افغانستان، ایران رویکردی مرحله‌ای برای بازگشت اتباع اتخاذ کرده است. مهلت اولیه 6 ژوئیه 2025 به 5 اوت تمدید شد و امکان تمدید بیشتر تا 5 سپتامبر 2025 نیز وجود دارد. این انعطاف‌پذیری نشان‌دهنده تعهد ایران به اصول انسانی است و جریان قابل مدیریت بازگشت‌کنندگان و زمان کافی برای آمادگی افغانستان را فراهم می‌کند. طرح پاسخ به بحران IOM برای ایران (2024-2025) با بودجه 47.8 میلیون دلار، 600,000 نفر را هدف قرار داده و بر نجات جان‌ها، ارائه راه‌حل‌هایی برای جابجایی و تسهیل مسیرهای مهاجرت منظم تمرکز دارد. این تمدیدها و مکانیسم‌های حمایتی، تلاش ایران برای ایجاد تعادل بین اجرا و اصول انسانی را نشان می‌دهد.
پاسخ به نگرانی‌های امنیتی و اجتماعی داخلی
حضور گسترده اتباع افغان فاقد مدارک، نگرانی‌های امنیتی و اجتماعی را در ایران برانگیخته است. برنامه دولت ایران برای ارائه خدمات عمومی بهتر به ساکنان قانونی ایران است. همچنین جمهوری اسلامی ایران با اجرای اقداماتی برای شناسایی و بازگرداندن مهاجران غیرقانونی، قصد دارد امنیت داخلی را حفظ کرده و دسترسی عادلانه به منابع را تضمین کند. این طرح شامل کمپین‌های آگاهی عمومی است که اتباع افغان مقیم قانونی را تشویق می‌کند تا فعالیت‌های غیرقانونی را گزارش دهند، در حالی که حقوق ساکنان قانونی را تقویت می‌کند.
میراث انسانی ایران
رویکرد ایران به پناهندگان افغانستانی با سیاست‌های مهاجرتی بسیاری از کشورهای غربی تفاوت دارد. ایران طی چهار دهه گذشته میلیون‌ها نفر از اتباع این کشور را میزبانی کرده و به آن‌ها دسترسی به آموزش، بهداشت و خدمات رفاهی داده است، حتی در شرایط سختی مثل تحریم‌های اقتصادی. تعهد دولت ایران به آموزش رایگان برای کودکان افغانستانی، که در سال 2021 توسط رهبر انقلاب تأکید شد، پیوند عمیق فرهنگی و تمدنی با افغانستان را نشان می‌دهد. برخلاف برخی کشورهای غربی که به دلیل سیاست‌های مهاجرتی محدود مورد انتقاد قرار گرفته‌اند، ایران تلاش کرده است ارزش‌های انسانی را حفظ کند، حتی در حالی که چالش‌های مدیریت یک جمعیت بزرگ پناهنده را پشت سر می‌گذارد.
در نتیجه
برنامه ایران برای سازماندهی پناهندگان افغان یک ابتکار چندوجهی است که منافع ملی را با مسئولیت‌های انسانی و منطقه‌ای همراه می‌کند. این برنامه با اجرای تدریجی، تمایز بین مهاجرت قانونی و غیرقانونی، تأکید بر بازگشت داوطلبانه، هماهنگی با افغانستان، تمدید مهلت‌ها و پاسخ به نگرانی‌های داخلی، تعهد ایران به عدالت اجتماعی و کرامت انسانی را نشان می‌دهد. با وجود جنجال‌ها درباره اخراج‌های اجباری، تلاش‌های ایران نمایانگر سنت دیرینه مهمان‌نوازی و درک مهاجران است که آن را به عنوان الگویی برای مدیریت مسئولانه پناهندگان از یک زمینه جهانی چالش‌برانگیز متمایز می‌کند.
نظر
ارسال نظر برای این مطلب